Grootschalig onderzoek en samenwerking kan het verschil maken in Kafue, Zambia

De ochtend begint erg vroeg in Kafue. Met de slaap nog in de ogen en koffie in de hand, haast ik me naar het terras. Manager Dawid Stetson Amweelo wenkt en tuurt door zijn verrekijker. Het is nog schemerig, maar ondanks dat de schimmen perfect camoufleren in het hoge, gele gras, herkent hij de Busanga troep direct.

Shumba

De groep leeuwen, bestaande uit zes familieleden, zijn geboren rond Shumba, een prachtige lodge van Wilderness, gebouwd op verhoogde houten platforms. De groep komt regelmatig ‘buurten’. Shumba, dat leeuw betekent, doet zijn naam eer aan. Het fenomenale uitzicht over de Busanga-vlakte reikt kilometers ver over de nu drooggelegen uiterwaarden. We hoeven deze ochtend niet ver te rijden voor een game drive om leeuwen te vinden.

Shumba lodge

Samen met Wilderness manager Dawid Stetson Amweelo zien we vanuit de lodge de leeuwen in de verte door het hoge gras lopen

Dominante mannen

In dit noordelijke, afgelegen gebied van Kafue zijn de leeuwen goed vertegenwoordigd en de gidsen van Wilderness weten precies welk territorium bij welke leeuw en groep hoort. George, Mohawk en Alex zijn hier de drie dominante mannetjes. De laatste twee hebben recent flink gevochten om hun territorium waardoor ze herstellende zijn van hun wonden. Ze zien ze bijna dagelijks, vijf maanden per jaar tot het regenseizoen start, half november. Dan verandert het landschap in een drassig moeras, ontoegankelijk voor auto’s.

Monitoren en dataverzameling

Sinds 2012 is ZCP ook actief in Kafue. Het accent ligt hierbij op monitoren en dataverzameling op gebied van demografische spreiding, populatie, sociaal gedrag, leefomgeving, ecosystemen en het verloop van ziekten.

De organisatie richt zich ook op educatieve acties en versterkt lokaal leiderschap en werkgelegenheid door nieuwe generaties te interesseren voor ecologie.

Veldonderzoek

De bescheiden en exclusieve vorm van toerisme van Wilderness is belangrijk voor het behoud van natuurconservatie evenals samenwerking met partners als non-profitorganisatie African Parks, Phantera en het Zambian Carnivore Programme (ZCP).

Laatstgenoemde doet sinds 1998 langdurig wetenschappelijk veldonderzoek naar grote carnivoren (leeuwen, luipaarden, cheeta’s, wild dogs en hyena’s) en diens ecosystemen.

Conservatieclubs en focus op vrouwen

Inmiddels zijn er diverse werknemers voortgekomen uit schoolprojecten en conservatieclubs. Een paar keer per jaar mogen schoolkinderen op game drive om de wildernis te ervaren. Ook is er Women in Wildlife Conservation in het leven geroepen, waar vrouwelijke rangers en onderzoekers extra worden ondersteund en gestimuleerd om zich binnen dit vakgebied te ontwikkelen.

Voetbal en theater

Mooie initiatieven zijn bijvoorbeeld een speciaal voetbaltoernooi, radioprogramma’s en theatervoorstellingen.

Deze zijn ontwikkeld in het drukbezochte Luangwa National Park om de lokale gemeenschappen op andere manieren te interesseren en te betrekken bij natuurconservatie.

Bevlogen presentatie

Wij krijgen een bevlogen presentatie van drie jonge ZCP-veldecologen, de Amerikaanse Logan Bates Mundell en Dominic Noce en de Zambiaanse Aiden Phiri.

Logan vertelt dat het ZCP-team bestaat uit zo’n 5500 medewerkers, actief is in vijf ecosystemen, zeven nationale parken en op jaarbasis 1100 dieren bestudeert die de medewerkers allemaal afzonderlijk herkennen aan hun persoonlijke kenmerken.

Essentieel

Uit hun onderzoeken blijkt hoe essentieel natuurconservatie is om de toekomst van wilde carnivoren te waarborgen voor volgende generaties. En hoe effectieve samenwerkingen met lokale, nationale en internationale partners het verschil kunnen maken voor wildlife wanneer gezamenlijke expertise en middelen ingezet worden.

Dat geldt zeker voor Zuid-Luangwa National Park en het lager Zambezi-gebied rond Livingston. Denk ook aan Zuid-Dambwa waar veel mens-dier conflicten zijn, stropers en inperking van leefgebied, zoals te zien is in de nieuwe film In The Footsteps of Giants van regisseur Fried-Jan van den Eerenbeemt en fotograaf Jasper Doest. De film ontving een People and Nature Award 2024 tijdens het Wildlife Film Festival Rotterdam en wordt rond kerst uitgezonden op televisie.

Ecologen Aiden, Dominic en Logan

Leeuw Alex roept naar zijn troep

Halsbanden en strikken

Inzoomend op de leeuwen van centraal en noordelijk Kafue, vertellen de onderzoekers dat er afgelopen jaar 190 leeuwen afzonderlijk zijn gemonitord die onderdeel uitmaken van 37 troepen en coalities die een gps-halsband dragen. ZCP voerde meer dan 1160 strikcontroles uit en redde 5 leeuwen die vastzaten.

Leeuwen en carnivoren zijn voornamelijk onbedoelde bijvangst. De afgelopen jaren zijn er in Zambia totaal 52 leeuwen gered. Hier zijn 292 welpen uit geboren; een groot aantal dat anders verloren zou zijn geweest.

Stabiel

De volwassen leeuwen doen het goed, zijn stabiel.

De welpjes vormen de zwakste schakels, maar daar lijkt de laatste jaren een toename zichtbaar in hun overleving.

Het zijn vooral de jongvolwassen leeuwen die het niet altijd redden door gebrek aan territorium, voedsel, strikken of mens-dierconflicten.

Ochtendroutine

Het ‘ontstrikken’ van leeuwen is dus van groot belang. Dominic Noce benadrukt dat hij en zijn teams hier nadruk op leggen, want zonder carnivoren is onderzoek onmogelijk. Het vergroten van hun overlevingskansen is van groot belang en daarom start het drietal hun ochtendroutine met het checken van de GPS-coördinaten van de halsbanden. Als zich een klustering voordoet, dan is er vaak iets aan de hand en gaan ze direct op locatie kijken.

Hulp

ZCP grijpt niet in wanneer er sprake is van een natuurlijke vorm van verwonding, zoals bij onderlinge gevechten tussen carnivoren. Ze bieden hulp wanneer er een leeuw of carnivoor vastzit in een strik.

Queen, die tien jaar heerste over het Busanga papyrus moeras, is een van de leeuwinnen die in 2013 werd gered van een strik en vele nakomelingen heeft geproduceerd.

Herstel

De gespecialiseerde dierenarts verdooft en behandelt ter plekke het gewonde dier aan z’n wonden, zodat ze daarna in de bush kunnen herstellen. Wanneer de rangers van Wilderness een dier vinden dan schakelen ze uiteraard ZCP of collega-organisaties in voor hulp.

Dominic vertelt: “Vooral voor cheeta-coalities is het belangrijk dat het gewonde dier niet weggehaald wordt uit zijn omgeving, want ze zullen blijven zoeken en roepen. Dit levert veel stress op. En zeker wanneer je een moeder weghaalt, dan is de kans groot dat de welpen of pups het niet overleven. Als een gewond dier behandeld is, brengen we regelmatig follow-ups om er zeker van te zijn dat het herstel goed verloopt.”

Lach eens naar de camera

Eén keer in de twee weken checken de onderzoekers met een team van 12 mensen de verschillende carnivoren die een halsband dragen en verzamelen ze nieuwe data. Daarnaast zijn er ook nog cameravallen, hoewel die soms de nodige schade oplopen omdat dieren schrikken van de flits. Logan vertelt: “We hebben beeld van een hyena die op de ene foto naar de camera loopt en op de volgende foto uit een andere hoek de camera in zijn bek heeft. Of van een olifant die verhit op de camera afstormt en op de volgende afbeelding zie je dat hij de hele boom – waar de camera aan bevestigd was – omver heeft geduwd. Dat gaat dus niet altijd zonder slag of stoot.”

Een leeuwin luiert wat in de ochtendzon rond de uiterwaarden

Terugloop herbivoren

De leeuwenpopulatie is weliswaar stabiel in Kafue, de dichtheid is echter relatief laag ten opzichte van het enorme gebied (3.4/100 km4). Dat komt mede door enorme terugloop van herbivoren van de afgelopen jaren, waarbij veelal de (kleinere) prooidieren slachtoffer zijn van de illegale bush meat-handel. Hier is rond het Busangagebied overigens weinig sprake van, maar voor andere delen van Kafue is dit een aanzienlijk probleem.

Toenemende droogte

Zambia kampt daarnaast met beschadigde ecosystemen door klimaatverandering zoals de toenemende droogte. Dat is ook merkbaar tijdens ons verblijf half oktober, want het anders natte gebied en de Busanga papyrus-moerassen staan zelfs droog.

Een leeuwin probeert tevergeefs tientallen gieren weg te jagen bij haar prooi, een grote buffel

Territoriale competitie

Daarnaast is er rond de grensgebieden van het ongerepte park en de Kafue-rivier, waar geen omheining is, meer territoriale competitie onder de roofdieren door verlies van habitat (ook dit geldt niet voor Busanga). Hier trekken meer gemeenschappen met hun vee naar toe omdat er nergens anders voldoende water is. Het vee vreet alles kaal, wat voor een afname van voedsel zorgt voor wilde dieren en omdat mensen door droogte of in de regentijd door overstromingen alles verliezen, neemt stroperij toe.

Uitgeput prooisysteem

Het is een veel voorkomende tendens in heel zuidelijk-Afrika. Logan spreekt zelfs van een uitgeput prooisysteem, wat negatieve gevolgen heeft voor het ecosysteem en dus ook voor de toekomst van carnivoren. De ecologen zeggen: “Uit veldonderzoek is gebleken dat Kafue slechts over 1/3 beschikt van de aantallendichtheid aan herbivoren die in het park zouden kunnen leven. Als we dit als natuurorganisaties kunnen verdrievoudigen, dan nemen de aantallen van carnivoren ook toe.”

Grootschalig herstelplan

Gelukkig slagen de vele anti-stropersunits van diverse organisaties erin om de aantallen van bush meat en stroperij terug te dringen en draagt de opgedane kennis door veldonderzoeken van ZCP ertoe bij dat populaties beter behouden blijven. Ook sloot de regering met natuurorganisatie African Parks in 2022 een 20-jarige overeenkomst om Kafue zo effectief mogelijk te beschermen en te beheren. Hiervoor is een grootschalig herstelplan in werking gesteld, mede ondersteund door de Nationale Postcode Loterij en WWF Nederland. Grootschalige samenwerking is dus van essentieel belang om natuurconservatie te laten slagen.

Snorharen

Wie op safari gaat met Wilderness in Busanga draagt indirect ook een steentje bij aan veldonderzoek wanneer carnivoren worden gespot. De gidsen geven namelijk door welke soort ze hebben gezien. Wil je zelf actief meedoen, dan kan dat met het citizen science project, waarbij je fotomateriaal aan ZCP levert met (in dit geval) close-ups van leeuwen, zodat de snorharen te onderscheiden zijn. Snorharen vormen het individuele kenmerk. “We zijn blij met alle hulp die we krijgen, want het is ontzettend veel werk en door samenwerking kunnen we echt het verschil maken, aldus de ecologen.”

Dit artikel is een samenwerking met Pureofftheroad.com