Machtsvertoon en wapengekletter

“Het is opvallend hoe kleurrijk het werk van de meeste textielkunstenaars is,” verklaart Diana Wind, curator van Museum Rijswijk en ze doelt onder meer op het campagnebeeld van de Textiel Biënnale 2023. Hierop is een geborduurd familieportret te zien. In een doorsnee huiskamer bevindt zich een vrolijk gezinnetje. Niets aan de hand, zou je denken. Alleen de gezette vader zit pontificaal op de bank met een machinegeweer. Moeder lacht gelukzalig. Het dochtertje staat er op blote voetjes bij. Onder de tafel houdt de kat zich schuil. “Echt licht van kost kun je het thema Images of power van de Textiel Biënnale 2023 nauwelijks noemen,” vervolgt de curator. “De kunstenaars uit vele windstreken geven echter met hun werk een hoopvolle visie op de wereld waarin we nu leven.”

Diana Wind die dit keer tekende voor haar laatste – en misschien wel beste – Textiel Biënnale, ziet de tendens al langer. Op zoek naar een nieuwe wereldorde en vertrouwen in machthebbers confronteren kunstenaars ons met nijpende onderwerpen zoals machtsmisbruik. “Nemen de leiders die het voor het zeggen hebben, het wel zo nauw met het inzetten van de macht die hun is gegeven? Hebben ze het wel zo goed voor met mens, dier en natuur of zijn ze alleen belust op het vergaren van (nog) meer macht? Ook al gaat dat ten koste van het welzijn van velen. Denk aan de oorlogen in Oekraïne en Soedan.”

Rood Aapje

Wat Diana Wind misschien een van de zwaarste werken van de Biënnale vindt, is dat van de jonge kunstenaar Marcos Kueh (Maleisië, 1995). Op het oog kleurrijk, maar bij nadere bestudering toont de kunstenaar ons een verhaal over de wrede jacht op jonge aapjes. Kueh maakt affiches, zoals hij ze zelf noemt. Via Jacquard geweven kleden met een rode aap erop, stelt Kueh economische ongelijkheid, uitbuiting en misbruik van mensen en dieren aan de orde. Dit doet hij met metaforen die hun oorsprong vinden in actuele gebeurtenissen.

Recent was de jonge kunstenaar een paar maanden in zijn vaderland Maleisië, waar een kennis hem deelgenoot maakte van gruwelijke praktijken op palmolieplantages. Hiervoor worden grote delen van het regenwoud gekapt. Dit zorgt ervoor dat de dieren zoals verschillende soorten apen, hun voedsel zoeken op de palmolieplantages. Naast het vergiftigen of doodschieten van de apen bestaat er een meer rigide techniek die lokale boeren gebruiken als een manier om hun plantages te beschermen. Een aapje wordt gevangengenomen, gestraft, met rode verf bespoten en vervolgens weer vrijgelaten in de natuur. Hij gaat op zoek naar zijn familie, zijn gemeenschap, die hem niet meer herkent en dus verstoot. Over wat er daarna gebeurt, doen twee verhalen de ronde: of de verf wordt weggespoeld door de regen en het aapje kan terug naar zijn familie – of hij sterft van eenzaamheid.

Marcos Kueh verwerkte het verhaal in de textielinstallatie Monyet Merah, dat Rood Aapje in het Maleis betekent. Het bestaat uit een aantal geweven ‘affiches’, die gaan over het fenomeen zondebok. Elk kleed dat rondom het rode aapje hangt, belicht een specifiek aspect van wat het hebben van macht betekent. Samen vertellen ze over de complexe verwikkelingen en methoden, waardoor mensen hun macht en onschuld kunnen behouden door zondebokken te gebruiken. Of zoals Marcos Kueh zegt: ‘Verlossing is het offeren van het rode aapje voor onze diepste verlangens’.

Misbruik en terreur

Een textielkunstenaar met een minstens even heftige – en actuele – boodschap is Gluklya (Sint-Petersburg, RU, 1969). Een kunstenaar-onderzoeker en activist die nu zo’n tien jaar in Amsterdam woont. Het werk draait om het onderwerp migratie en vrouwenrechten. Gluklya stelt politiek en economisch onrecht aan de orde. Voor haar nieuwe werk Field Wives, speciaal gemaakt voor de Textiel Biënnale 2023, deed Gluklya journalistiek onderzoek, gebaseerd op officiële berichten in de media en activistische pers.

Field Wives verhoudt zich tot het Monument of Modern Slavery (2021), dat ze maakte voor de tentoonstelling Disturbance: witch in Berlin. Gluklya deed hiervoor onderzoek naar de overeenkomsten tussen de hedendaagse heksenjacht, die nog steeds voorkomt in 36 landen wereldwijd, en de uitbuiting van textielarbeiders in zogenoemde sweatshops.

Ondertussen heeft de oorlog in Oekraïne een lang vervlogen misdaad tegen vrouwen en ook mannen opnieuw onder de aandacht gebracht. In de afgelopen eeuw kwamen verhalen over verkrachting, misbruik en terreur pas na afloop van een oorlog in het nieuws. Voorbeeld hiervan zijn de 70.000 ‘troostmeisjes’. Tijdens de Japanse bezetting van voormalig Nederlands-Indië tussen 1942 en 1945, werden ze als seksslavinnen aan het werk gezet in leger- en marinebordelen.

Maar ook nu, tijdens de Russische oorlog tegen Oekraïne, worden vrouwelijke en mannelijke soldaten geconfronteerd met machtsmisbruik. De verkrachting van Oekraïense vrouwen door Russische soldaten kreeg veel aandacht in de media. Daarnaast leven vrouwen die ‘field wives’ worden genoemd. Ze dienen weliswaar in het Russische leger, maar worden door officieren gedwongen tot prostitutie, mishandeld en vernederd. Diegenen die de moed vonden om zich te verzetten, moesten het veld ruimen. In de installatie Field Wives (2023) vraagt Gluklya aandacht voor deze oorlogsmisdaden met een beeld van de gewonde sisterhood, die een sprankje hoop omarmt.

Wake up call

De vertaalslag die de twintig textielkunstenaars maken van het huidige tijdsgewricht zorgt gevoelsmatig voor een wake up call. O ja, we leven hier in Nederland in een democratie, we hebben stemrecht en kunnen samen de toekomst van ons land bepalen. Laten we vooral hopen dat het menig bezoeker van de Textiel Biënnale wakker schudt. Wie weet wat dat voor gevolgen kan hebben. Elk volk krijgt de regering die het wenst, aldus de conservatieve Joseph le Maistre – een belangrijke denker tijdens de Franse Revolutie. Diana Wind: “Als je kijkt naar wat er gebeurt in de wereld en de verschuiving van de macht, denk aan China, dan zit ik hier in het vrije Westen in ieder geval niet te wachten op een dictatoriaal bewind.”