Inheemse tradities: een toonbeeld van natuurbehoud

Al eeuwen lang beschermen inheemse volkeren hun heilige plaatsen. Op die manier houden ze niet alleen een belangrijke plek voor rituelen in stand maar bevorderen er tevens de biodiversiteit. Globalisering vormt echter een toenemende dreiging voor deze plekken en dwingt mensen de handen ineen te slaan. Hoe doen ze dat? En wat is een heilige natuurlijke plek eigenlijk?

Tekst: Gilles Havik | Beeld: Bas Verschuuren

 
Ben je wel eens ergens in de natuur geweest waar je als vanzelf in een ontspannen staat terecht kwam? Is er een bos dat jou een bijzonder gevoel geeft? Of werd je op reis wel eens zo maar diep geraakt door een rots of een watervalletje? Voor veel religieuze groepen en inheemse volkeren zijn plaatsen die een mens beroeren heilig. Ze spelen een centrale rol in hun cultuur. Al generaties lang beschermen bewoners vele plaatsen met hart en ziel. Ze verbieden bijvoorbeeld de kap van bomen, de jacht op dieren in bepaalde zones, of beperken visserij tot bepaalde seizoenen, omdat het dan niet schadelijk is. Ze weten als geen ander hoe ze de natuur in stand kunnen houden en dat is te zien aan de bijzondere planten en dieren er nu leven. Vaak zijn dat er in dergelijke beschermde gebieden veel meer dan in de omgeving.

De laatste decennia zorgt de wildgroei van multinationals voor nieuwe dreigingen van ongekend formaat. Door grootschalige mijnbouw, plantages en verstedelijking komen de heilige plaatsen in het geding. Inheemse volkeren zijn daardoor gedwongen nieuwe manieren te zoeken om hun heilige land te beschermen. Naast ecologische kennis moeten ze nu ook politieke kennis vergaren en hun krachten bundelen om in de internationale politiek hun stem te laten horen. Inmiddels vinden ze gehoor bij grote natuurbeschermingsorganisaties als het WWF, die nu de termen ‘sacred natural sites’ en ‘biocultural values’ hanteert. In november dit jaar zullen vertegenwoordigers van inheemse volkeren van over de hele wereld hun recente ervaringen op het gebied van natuurbescherming met elkaar bespreken op het IUCN World Parks Congress in Sydney. Ze krijgen hiervoor een eigen platform.

Een groot netwerk

Wat een heilige plaats precies is en welke rol deze heeft in de samenleving, verschilt voor elk volk. In veel Afrikaanse tradities mogen alleen ingewijde medicijnmannen een heilig bos betreden om medicijnen te oogsten en rituelen te doen, terwijl de heilige meren in de Himalaya juist een ontmoetingsplek zijn voor pelgrims uit alle lagen van de bevolking. Soms staat er op een heilige plaats een groot klooster, zoals in Montserrat in Spanje, soms alleen een heel oude boom. Veel volkeren geloven dat op hun heilige landen goden wonen, anderen begraven er hun overleden voorouders, en weer anderen nemen er bepaalde soorten aardstraling waar. Op de Uch Enmek berg in de Russische Altai is bijvoorbeeld een heilige plek waar hogere magnetische waarden zouden zijn gemeten dan in de omgeving.

Waar de meeste culturen het over eens zijn, is dat heilige plaatsen een kracht uitstralen die zowel voor mensen als voor de natuur van levensbelang is. Het is een plek voor rituelen, belangrijke momenten van bezinning en dankbaarheid. Mensen hebben er een emotionele band mee. Het zich, alleen of samen, bewust worden van de ritmes van de natuur, geeft zicht op de wegen die ze in hun leven in kunnen slaan. Velen geloven bovendien in het bestaan van een groot spiritueel netwerk waar hun eigen heilige plaatsen onderdeel van zijn, een orgaan in een functionerend geheel. Die visie is een extra motivatie voor inheemse volkeren om de handen ineen te slaan. Vaak worden ze daarin ondersteund door universiteiten en non-gouvernementele organisaties.

Beschermen met kalenders

De Guatemalteekse alliantie Oxlajuj Ajpop is een voorbeeld van een groep spiritueel leiders die zich inzet voor de bescherming van de heilige gronden van het Maya volk. Hoewel elke grond volgens hen heilig is, bestaan er iconische plekken met meer kracht. Ze bezoeken deze plekken voor het vergaren van spirituele kennis, voor het genezen van zieken en om in contact te komen met oervoorvaderen. Oxlajuj Ajpop komt regelmatig op heilige plaatsen bijeen om gezamenlijk rituelen uit te voeren waarin ze hun eerbied tonen aan de natuur en het leven in het algemeen. Vaak gaat dat gepaard met offers van kaarsen, bloemen, maïs, bonen, zaden en ceremoniële alcohol.

Leden van Oxlajuj Ajpop vertegenwoordigen de 24 overgebleven Maya taalgroepen. Ze bepalen hun politieke strategie op basis van de kalenders van hun voorouders, die ze ook inzetten bij talentontwikkeling in hun eigen dorpen. In haar 22-jarige bestaan is deze alliantie uitgegroeid tot een landelijk gevestigde organisatie die de traditionele waarden van de Maya’s uitdraagt en dorpelingen opleidt om de traditionele kennis te gebruiken voor harmonie en duurzaam gebruik van het land. Samen spannen zij zich in om de Spaanse term voor heilige plaats in de Guatemalteekse wetgeving te laten opnemen. Hiermee creëeren ze een wetmatig handvat om het land van hun voorvaderen beter te kunnen beschermen.

Een recent conflict gaat over het begrip heilige plaatsen. Het wordt ingezet als politiek instrument om geld te genereren, maar staat ook voor heilige plaatsen met waarde voor de levende Maya’s. Politieke tegenstanders van Oxlajuj Ajpop vertalen het wetsvoorstel voor inheems beheer van heilige plaatsen als een wet ter bescherming van het cultureel erfgoed van de historische Maya’s, maar niet als een wet ter ondersteuning van een nog levend autonoom volk voor wie ook andere heilige plaatsen van belang zijn. Maar terwijl bijvoorbeeld op 21 december 2012 veel toeristen afkwamen op het spektakel dat in de oude Maya-stad Tikal de komst van een nieuwe tijd moest inluiden, vierden de leden van Oxlajuj Ajpop op meer dan 50 heilige plaatsen een eigen ritueel met dorpelingen. Volgens hun studies had de aanvang van de overgang van de “Maya eeuw” al twee jaar eerder plaatsgevonden.

Een brede beweging

Oxlajuj Ajpop is niet de enige inheemse beweging ontstaan uit bezorgdheid over zijn heilige grond. Idle No More (‘niet langer passief’), ontsproten vanuit de Occupy-beweging is een ander aansprekend voorbeeld. Deze actiegroep is in gesprek met de Canadese politiek over bescherming van inheems land en water. Ze roepen andere inheemse volkeren wereldwijd op datzelfde te doen. Velen doen dat al.

De aanwezigheid van mensen in allerlei klederdrachten is op congressen over natuurbescherming niet meer weg te denken. Via workshops, presentaties en dialogen vergaren deze mensen inzicht in elkaars situatie en leren ze hoe anderen met soortgelijke problemen om gaan. Samen formuleren ze verklaringen waarin ze de waarde van heilige plaatsen onderschrijven en oproepen tot internationale samenwerking.

De toenemende aandacht voor heilige plaatsen en de rol die ze voor mens en milieu spelen, bieden hoop voor de toekomst. Hernieuwde waardering voor de ecologische kennis en traditionele waarden draagt bij aan een betere bescherming tegen de groeiende problemen. Zonder twijfel kunnen wij in het westen nog veel van deze mensen leren.

Gilles Havik is ecoloog en ziet een potentiële rol voor inheemse spirituele visies in de toekomst van mondiaal natuurbeheer.