In de essaybundel Een kom water, een test vuur onderzoekt Hella Haasse de relatie tussen het ‘vrouwenprobleem’ en de ontwikkeling van het wereldbeeld van onze tijd. Wat is ‘vrouwelijk’ eigenlijk, en welke rol speelt dit ‘vrouwelijke’ in het menselijk bestaan op Aarde? Haasse legt een verband tussen de minachting voor het vrouwelijke en de minachting voor de aardse werkelijkheid die zal leiden tot enorme ecologische crises. Het essay verschijnt in 1959. Het rapport Grenzen aan de groei van de Club van Rome (1972) laat dan nog dertien jaar op zich wachten. De tweede feministische golf doet haar intrede. Simone de Beauvoir roept vrouwen op te strijden voor gelijke rechten. Haasse echter, roept op tot vechten voor het moederrecht van de Aarde. Daarin speelt de vrouw van Lot, de vrouw die omkeek en in een zoutpilaar veranderd werd, een iconische rol.

Omzien in verwondering

Het Bijbelse verhaal van Lot begint met de komst van twee vreemdelingen in de stad Sodom. Lot nodigt hen uit bij hem te overnachten. Als de inwoners van Sodom hiervan horen, eisen zij dat Lot de vreemdelingen aan hen uitlevert. Lot weigert en biedt zijn dochters aan in plaats van zijn gasten. De Sodomieten gaan daar niet op in en proberen het huis van Lot met geweld binnen te dringen. Daarop slaan de twee vreemdelingen hen met blindheid en raden Lot aan om met zijn familie de stad te ontvluchten, omdat God de stad als straf zal verwoesten. Wanneer zij Lot en zijn gezin uit de stad hebben geleid, drukken zij hen op het hart niet achterom te kijken. De vrouw van Lot kijkt toch om. Hierop verandert zij in een zoutpilaar.

In haar beroemde autobiografie Omzien in verwondering ziet Annie Romein-Verschoor in de vrouw van Lot de zwaar bestrafte tragiek van de vrouwelijke onderzoekende geest. Haasse echter interpreteert het verhaal anders. De vrouw van Lot is zeker tragisch, maar niet omdat zij een slachtoffer is van haar drang tot kennis die door een patriarchale God zou worden bestraft. Zij is tragisch om dezelfde reden waarom alle helden in alle tragedies tragisch zijn: om hun hybris, de menselijke hoogmoed, waarmee zij stelling nemen tegen de goden. Haasse leest Genesis 19:26 als een verbeelding van de overgang van een matriarchale, met de aardse werkelijkheid verbonden samenleving naar een patriarchale, van het concrete aardse bestaan losgezongen samenleving, en zij voert de vrouw van Lot op als de protagonist van het verhaal:

Het doel van Lot’s vlucht, het zieleheil, scheen haar incompleet zonder de bewogenheid met dat andere, achter haar, waar zij bij had gehoord, dat deel van haar leven was geweest. Zij kon niet vooruitgaan zonder te weten wat er gebeuren zou met al dat vertrouwde, waarvan zij zich niet plotseling kon losrukken, al was het dan ook honderdmaal een verdoemde stad […].

Misschien was haar stad in de ogen van Lot’s vrouw niet zo volslagen vloekwaardig, en werd zij, juist om die innerlijke twijfel aan de rechtvaardigheid van zijn oordeel, door de toornige Jahweh in een zoutpilaar veranderd, dat wil zeggen, tot onbeweeglijkheid gedoemd.

Eeuwenlange stilstand voor de vrouw, omdat zij het aardse, eigene, vlees en bloed en al wat daarmee samenhangt, niet zonder meer kan verwerpen alsof het niets ware, en omdat zij in het gebod van de Geest, in de onverbiddelijke bovenwereldse Wet, niet zonder meer het heil kan zien.

‘Al was het dan ook honderdmaal een verdoemde stad’. De vrouw van Lot wordt niet geplaagd door de dorst naar kennis, maar verdraagt de fatale schending van de plicht het leven te beschermen niet. Het tot onbeweeglijkheid gedoemd zijn van de vrouw hangt volgens Haasse samen met het achterlaten van ‘het aardse, eigene, vlees en bloed en al dat daar mee samenhangt’ bij de intrede van de ‘nieuwe’ tijd.

Zij wil de aardse fundering van het leven niet zomaar verwerpen en verwacht van de onverbiddelijke wet van de Geest weinig heil.

Haasses ecokritiek

Ik beschouw de lezing van Haasse als enorm belangrijk voor de duiding van de ecologische en filosofische crises aan het begin van de eenentwintigste eeuw. De eerste wetten — de wetten van de vrouwen, de Aarde, de planten en de levende lichamen — zijn op de achtergrond geraakt, en een tweede, van de werkelijkheid losgezongen wet is daarvoor in de plaats gekomen. Het mannelijke principe verschijnt, aldus Haasse, in de loop van de geschiedenis op de altaren in de vorm van mannelijke godheden en hun symbolen. Het vrouwelijk en met de Aarde verbonden principe wordt gelijkgesteld met duisternis, chaos, het lichaam, en werkelijke vrouwen.

Haasse waarschuwt voor het ontketenen van de allesverwoestende werkelijkheid die wij daarmee hebben gecreëerd: “‘Materie’ die verworpen of genegeerd wordt vóórdat er zelfs een poging is ondernomen tot liefdevol vormen, heeft de neiging als een boemerang vernietigend terug te keren tot degene die haar loochent.” In de profetische woorden van Haasse: ‘Het andere, oudere, wordt gedwongen als het ware ondergronds verder te leven, hetgeen de bron van vele rampen zal zijn’.

Haasse verbindt het verloren gaan van een bewustzijn van de rol van de natuurlijke elementen water, aarde, lucht en vuur met een ontketening van de verwoestende krachten in de atoombom. De overwinning op het andere, oudere is volgens Haasse dan ook niet definitief. Tegenover het trance-gemurmel ‘van hen die met de vingers in de oren trachten zich los te maken van de onbevredigende kwellende wereld’ plaatst Haasse de verborgen bron van de aardewerkelijkheid: ‘Heimelijk blijft het oudere, andere knagen, het sluipt langs omwegen en onbewaakte kieren weer naar binnen, het daagt onophoudelijk uit tot krachtmeting. Als een zee ruist het rondom de nog broze schelp van het nieuwe menselijke zelfbewustzijn’. De broze schelp van het nieuwe menselijk bewustzijn is een krachtige metafoor voor de uiterst kwetsbare conditie waarin we ons inmiddels bevinden.

Hangt Haasse’s ecokritiek samen met het feit dat de onverbiddelijke wet van de vader in de vrouw van Lot, niet alleen de Aarde en de vrouw, maar ook de dochters zo meedogenloos behandelt? Het is goed mogelijk. Toch wil Haasse geen eenzijdig beeld van de onderdrukte vrouw in een mannenmaatschappij geven. Zij is niet zozeer uit op gelijke rechten voor vrouwen, als wel op een bewustzijnsverandering waarin over het vrouwelijke principe opnieuw gedacht kan worden in relatie tot de Aarde. Haasse heeft in het denken over het menselijk bewustzijn de band met de Aarde en de lichamelijke werkelijkheid nooit verbroken. Daarmee is zij een inspiratie voor de Diepe Ecologie van de 21ste eeuw.

Alle verwijzingen zijn uit: Een kom water, een test vuur (1959) van Hella S. Haasse