De krachttoer van een historische vredesactiviste

Toch zijn er volken zoals van Ladakh in Noord India, die al eeuwenlang in vrede leven, zoals te lezen in mijn artikel ‘Duurzame moederculturen en hun verborgen verleden’ (KvdA 2020-2). In het vreedzame Ladakh staat conflictbeheersing centraal door onder andere bevolkingsevenwicht, vrouwelijke kwaliteiten en onverdeelde overerving van landbezit. Dit zijn kenmerken van oorspronkelijke matriarchale culturen, waarin voortdurend sprake is van actieve vredeshandhaving die begint met de opvoeding in het voorkomen én oplossen van kleine conflicten. Naar die dynamische vredeshandhaving op wereldniveau streefde de historische vredesactiviste Bertha von Suttner vanaf eind 19e eeuw, in de hoop op politieke steun van het vrouwenkiesrecht.

Contact met Alfred Nobel

Zo blijkt de Nobelprijs voor de Vrede van de Zweedse chemicus Alfred Nobel, die zijn enorme kapitaal vergaarde met zijn uitvinding (1866) en productie van het dynamiet, het gevolg te zijn van zijn vriendschappelijke contact met de jongere Oostenrijkse pacifiste Bertha von Suttner(1843-1914). Als adellijke dame was zij voor haar huwelijk enige tijd secretaresse op zijn kantoor te Parijs, maar nadat zij met haar echtgenoot, als correspondenten in de Kaukasus, de verwoestingen van de Russisch-Turkse oorlog (1877-1878) had meegemaakt, werd zij een vredesactiviste.

Desondanks bleef zij in contact met Alfred Nobel. Enkel na het lezen van haar roman Die Waffen nieder (1889) over de aanklacht van een oorlogsweduwe, dat met vele drukken en vertalingen een groot succes was, kwam Alfred Nobel met het idee om een Vredesprijs in te stellen. Dat bevestigt ook de recente en eerste onafhankelijke biografie over Alfred Nobel door Ingrid Carlberg.

Conflicten vermijden

Om oorlogen te voorkomen, zo stelde Bertha von Suttner, is niet alleen ontwapening belangrijk, maar juist voortdurende inspanningen om conflicten te vermijden of op te lossen. Door haar roman raakte ook de Russische tsaar Nicolaas II geïnspireerd om in 1899 de Eerste Vredesconferentie te organiseren, welke mede door de Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken De Beaufort in Den Haag plaatsvond.

Het  succes van deze vredesconferenties, waartoe vrouwen geen toegang hadden(!), doch Bertha von Suttner wel salon hield voor gelijkgestemden, vormden de basis voor de latere Volkerenbond en Verenigde Naties.

Vredespaleis en oorlog

Ook de Amerikaanse staalmagnaat Andrew Carnegie was een groot bewonderaar van Bertha von Suttners vredescongressen in zijn land en haar pleidooi voor een internationaal Hof van Arbitrage bij dreigende oorlogsconflicten. Zodoende schonk hij geld voor de bouw van het Vredespaleis in Den Haag.

In 1905 ontving Bertha von Suttner, als erevoorzitter van het Internationaal Bureau voor de Vrede (IPB), de Nobelvredesprijs en in 1913 woonde zij, als enige vrouw naast Koningin Wilhelmina, de opening bij van het Vredespaleis.

Hoe invloedrijke vrouwen door de gangbare geschiedschrijving worden genegeerd, blijkt uit Von Suttners onbekendheid in ons land. Daarbij blijft het tegenstrijdig dat een vredesprijs de naam draagt van de fabrikant van zoveel oorlogsleed, want door de kapitale verdiensten uit zijn wapenfabrieken werd Alfred Nobel ook ‘de handelaar des doods’ genoemd.

Ruim een maand voor de uitbraak van de WO1 in 1914, overleed Bertha von Suttner. Jarenlang had ze gewaarschuwd voor de gevaren van de internationale bewapening en de grote belangen van de wapenindustrie. Helaas heeft haar wereldwijde vredesinzet de twee grote wereldoorlogen van de 20ste eeuw niet kunnen voorkomen.

Vrouwenkiesrecht

Wel continueerde haar vredeswerk tijdens het eerste Internationale Vrouwen Vredescongres in Den Haag in 1915, met de oprichting van het Internationaal Comité van Vrouwen voor Duurzame Vrede. Voor de organisator Aletta Jacobs en de vrouwelijke deelnemers was wereldvrede namelijk een belangrijk onderdeel van het vrouwenkiesrecht geworden en Jacobs onderschreef Bertha von Suttners pleidooi: ‘… alleen door de invoering van het vrouwenkiesrecht in alle landen, kan aan de onmenselijke oorlogen een eind worden gemaakt en daarom moeten vrouwen medezeggenschap krijgen in het parlement’.

Hetgeen deze vrouwelijke activisten, ondanks hun historische gebrek aan kapitaal en stemkracht, wisten te bereiken is imposant, maar de gedwongen samenwerking met mannen als Alfred Nobel en Andrew Carnegie, die hun kapitaal bovenal opbouwden door oorlogsvoering, is ook tragisch en veranderlijk.

Wie ontvangt de prijs eigenlijk?

Uit de recente publicatie van het boek The Real Nobel Peace Prize. A Squandered Opportunity to Abolish War (2023) door de vooraanstaande Noorse jurist, vredesactivist en criticus Frederik Heffermehl, blijkt dat die Vredesprijs al decennialang niet wordt toegekend, zoals Alfred Nobel dat expliciet in zijn testament bepaald had, namelijk aan ‘… personen die het meest succesvolle werk hebben verricht voor broederschap tussen de naties, voor vermindering of afschaffing van bestaande legers en voor het houden en bevorderen van vredescongressen’. Juist omdat die vredesbeweging zo afhankelijk is van financiering, had Bertha von Suttner dit tevens bij Alfred Nobel bepleit.

Tijdens Frederik Heffermehls decennialange campagne voor een rechtvaardige toekenning van de echte Vredesprijs, conform Nobels testament, als een kans om oorlog af te schaffen, kreeg Heffermehl gaandeweg steeds meer steun (ook wereldwijd) van veel rechtsgeleerden, waaronder een Noorse opperrechter, twee voormalige voorzitters van de commissie voor de Vredesprijs en een oud-secretaris van het Nobelcomité. In zijn lange alternatieve lijst voor die prijs staan bijvoorbeeld Aletta Jacobs én de Vrouwenvredesconferentie van 1915, maar ook het Peace Research Institute in Oslo.

Vredesinzet van prominente vrouwen

Met de internationale vredesinspanning en arbitrage als belangrijkste doel voor ons vrouwenkiesrecht, lijkt de vredesinzet van hedendaagse kapitaalkrachtige en invloedrijke vrouwen van weinig belang, terwijl hun inzet juist de doorslag kan geven in huidige vredesprocessen. Daarom zou aandacht voor die belangrijke vrouwenhistorie en de naam van Bertha von Suttner verbonden aan een geldprijs voor vredeswerk, de rol van prominente vrouwen voor vredesacties kunnen ondersteunen.

Bronnen: Wikipedia; vredespaleis.nl; atria.nl; rosavzw.be; ad.nl; isgeschiedenis.nl; sp.nl; duitslandnieuws.nl; historischnieuwsblad.nl; geschiedenismagazine.nl; vredesmuseum.nl; worldbeyondwar.org; realnobelpeace.org/realcandidates

© Ine van Staveren is onafhankelijk onderzoeker en auteur van Tussen aardappels en aardolie (roman 2014) en van Het oerparadijs van de jager-verzamelaar: Over de gevolgen van grootschalige landbouw voor man, vrouw en milieu (2018) www.eko-azakh.nl