Bernard Mandeville (Nederlands-Brits arts en filosoof, Rotterdam, 1670) werd volwassen in een klimaat van verdraagzaamheid: het internationalisme, de economische belangen. De ontwikkelde commerciële samenleving van Rotterdam en zijn universitaire studie in Leiden, waren getekend door die andere grote Rotterdammer, Erasmus.

Deugd en ondeugd

‘De Fabel van de bijen’ zette in 1714 Europa op zijn kop, het was de bestseller van de 18de eeuw. Maar sindsdien is er weinig veranderd. In zijn ‘Fabel van de bijen’ rekende Mandeville af met het overheersend moralisme van zijn tijd en legde hij de basis voor een nieuwe economie.

Immers, zo stelde hij, niet de deugd maar de ondeugd, het eigenbelang, zet mensen aan tot actie. Mandeville beschreef hoe het gedrag van mensen voortkwam uit hun passies, waarvan het eigenbelang het sterkst was.

‘Deze passies leiden niet tot een strijd van allen tegen allen, maar resulteerden in een samenleving waarin mensen hun passies konden verwezenlijken.’ Zijn tegenstanders verweten hem egoïsme en ondeugd te propageren. Dat was niet zo, volgens biograaf Willemsen, hij doorzag en beschreef dat het eigenbelang de drijvende passie van de mens is. Hij zegt: ‘De mening dat er geen deugd kan zijn zonder zelfverloochening, is voor een samenleving nuttiger dan de tegenovergestelde leer, die de deur wagenwijd openzet voor hypocrisie.’

Eigenliefde

Elk levend wezen heeft een ingeboren neiging koste wat ’t kost in leven te blijven. Bij de mens noemt Mandeville dit eigenliefde. Maar van de wieg af aan wordt ’t mensje gedwongen deze eigenliefde te verbergen; hoe beschaafder hij geboren is, hoe geraffineerder. En vaak zo, dat hij uiteindelijk niet meer weet dat de drijfveer van zijn handelen en spreken niets meer of minder dan eigenliefde is, het ontkent, maar het wel in de ander ziet. Alle beschavingen kennen een systeem waarin het direct willen bevredigen van natuurlijke neigingen Zonde heet, en het ontkennen of onderdrukken ervan Deugd. De grootste zondaars zijn de ongeciviliseerden, die de vertakkingen van deze eigenliefde, zoals afgunst, hebzucht, seksuele lusten niet kunnen verbergen; de grootste heiligen de slimmerds die dat wel kunnen.

Schatplichtig

Mandeville was scherp en veelzijdig. Grote denkers als David Hume, Adam Smith, Charles Darwin werden door hem geïnspireerd. Mandeville kon in zijn tijd wel vermoeden dat ‘eigenliefde’ de mensheid rijker dan ooit heeft gemaakt maar wellicht niet dat het de Aarde ook op de rand van de afgrond zou kunnen brengen. Corporaties en regeringen die op wereldschaal een dusdanig decadente macht naar zich toe hebben weten te trekken dat uitwassen zoals oorlogen, landbouwgif zowel als klimaatverandering de mensheid als geheel bedreigen (en trouwens ook de bijen).

Zogezegd zou het tegengaan van deze krachten, met alle middelen, volgens Mandeville ook beoordeeld kunnen worden als eigenliefde, en liefde voor de Aarde.