Grootschalig onderzoek en samenwerking kan het verschil maken in Kafue, Zambia

Met de slaap nog in de ogen en koffie in de hand, haast ik me naar het terras. Manager Dawid Stetson Amweelo wenkt en tuurt door zijn verrekijker. Het is nog schemerig, maar ondanks dat de schimmen perfect camoufleren in het hoge, gele gras, herkent hij de Busanga-troep direct. De groep leeuwen, bestaande uit zes familieleden, is geboren rond Shumba, een prachtige lodge van Wilderness, gebouwd op verhoogde houten platforms. De groep komt regelmatig ‘buurten’. Shumba, dat leeuw betekent, doet zijn naam eer aan. Het fenomenale uitzicht over de Busanga-vlakte reikt kilometers ver over de nu drooggelegen uiterwaarden. We hoeven deze ochtend niet ver te rijden voor een game drive om leeuwen te vinden.

In dit noordelijke, afgelegen gebied van Kafue zijn leeuwen goed vertegenwoordigd. De kundige gidsen van Wilderness weten precies welk territorium bij welke leeuw en groep hoort. De gidsen zien ze vijf maanden per jaar dagelijks, tot het regenseizoen begint half november. Dan verandert het landschap in een drassig moeras, ontoegankelijk voor auto’s. 

Veldonderzoek

De bescheiden en exclusieve vorm van toerisme hier is belangrijk voor het behoud van natuurconservatie evenals samenwerking met partners als non-profitorganisatie African Parks, Phantera en het Zambian Carnivore Program (ZCP).

Laatstgenoemde doet sinds 1998 langdurig wetenschappelijk veldonderzoek naar grote carnivoren (leeuwen, luipaarden, cheeta’s, wild dogs en hyena’s) en de ecosystemen. Sinds 2012 is ZCP ook actief in Kafue.

Het accent ligt hierbij op monitoren en dataverzameling op het gebied van demografische spreiding, populatie, sociaal gedrag, leefomgeving, ecosystemen en het verloop van ziekten. De organisatie richt zich ook op educatieve acties en versterkt lokaal leiderschap en werkgelegenheid door nieuwe generaties te interesseren voor ecologie. Inmiddels zijn er diverse werknemers voortgekomen uit schoolprojecten en conservatieclubs.

Bevlogen presentatie

Wij krijgen een bevlogen presentatie van drie jonge ZCP-veldecologen, de Amerikaanse Logan Bates Mundell en Dominic Noce en Aiden Phiri (Zambia). Hieruit blijkt hoe essentieel natuurconservatie is om de toekomst van wilde carnivoren te waarborgen voor volgende generaties. En hoe effectieve samenwerkingen met lokale, nationale en internationale partners het verschil kunnen maken voor wildlife wanneer gezamenlijke expertise en middelen ingezet worden. Dat geldt zeker voor Zuid-Luangwa National Park en het lager Zambezi-gebied rond Livingston. En denk ook aan Zuid-Dambwa waar veel problemen zijn met mens-dier conflicten, stropers en inperking van leefgebied, zoals te zien is in de nieuwe film In the Footsteps of Giants van regisseur Fried-Jan van den Eerenbeemt en fotograaf Jasper Doest.

Halsbanden en strikken

Inzoomend op de leeuwen van centraal en noordelijk Kafue, geven de onderzoekers aan dat er het afgelopen jaar 190 leeuwen afzonderlijk zijn gemonitord die onderdeel uitmaken van 37 troepen en coalities die een gps-halsband dragen. ZCP voerde meer dan 1160 strikcontroles uit en redde 5 leeuwen die vastzaten in een strik. Leeuwen en carnivoren zijn voornamelijk onbedoelde bijvangst. De afgelopen jaren zijn er in Zambia totaal 52 leeuwen gered. Hier zijn 292 welpen uit geboren; een groot aantal dat anders verloren zou zijn geweest.

Het ‘ontstrikken’ van leeuwen is dus van groot belang. Dominic Noce benadrukt dat hij en zijn teams hier nadruk op leggen, want zonder carnivoren is onderzoek niet mogelijk. Het vergroten van hun overlevingskansen is van groot belang en daarom start het drietal hun ochtendroutine met het checken van de GPS-coördinaten van de halsbanden. Als zich een klustering voordoet, dan is er vaak iets aan de hand en gaan ze direct op locatie kijken. Queen, die tien jaar heerste over het Busanga papyrus moeras, is een van de leeuwinnen die in 2013 werd gered van een strik en vele nakomelingen heeft geproduceerd. En dan is er leeuwin Killing Machine, waar geen prooi veilig voor is. Zij houdt de hele Busanga leeuwenpopulatie in stand, grappen de ecologen.

Terugloop herbivoren

De leeuwenpopulatie is weliswaar stabiel in Kafue, de dichtheid is relatief laag ten opzichte van het enorme gebied (3.4/100 km4). Dat komt mede door enorme terugloop van herbivoren van de afgelopen jaren, waarbij veelal de (kleinere) prooidieren slachtoffer zijn van de illegale bush meat handel. Hier is rond het Busanga-gebied overigens weinig sprake van, maar voor andere delen van Kafue is dit een aanzienlijk probleem.

Toenemende droogte

Zambia kampt daarnaast met beschadigde ecosystemen door klimaatverandering zoals de toenemende droogte. Dat is ook merkbaar tijdens ons verblijf half oktober, want het anders natte gebied en de Busanga papyrus moerassen staan zelfs droog. Daarnaast is er rond de grensgebieden van het park en de Kafue-rivier, waar geen omheining is, meer territoriale competitie onder de roofdieren door verlies van habitat. Hier trekken meer gemeenschappen met hun vee naar toe omdat er nergens anders voldoende water is. Het vee vreet alles kaal, wat voor een afname van voedsel zorgt voor wilde dieren en omdat mensen door droogte of in de regentijd door overstromingen alles verliezen, neemt stroperij toe.

Het is een veel voorkomende tendens in Zambia en heel zuidelijk-Afrika. Logan spreekt zelfs van een uitgeput prooisysteem, wat negatieve gevolgen heeft voor het ecosysteem en dus ook voor de toekomst van carnivoren. De ecologen zeggen: “Uit veldonderzoek is gebleken dat Kafue slechts over 1/3 beschikt van de aantallendichtheid aan herbivoren die in het park zouden kunnen leven. Als we dit als natuurorganisaties kunnen verdrievoudigen, dan nemen de aantallen van carnivoren ook toe.”

Gelukkig slagen de vele anti-stropersunits van diverse organisaties erin om de aantallen van bush meat en stroperij terug te dringen en draagt de opgedane kennis door veldonderzoeken van ZCP ertoe bij dat populaties beter behouden blijven. Ook sloot de regering van Zambia met natuurorganisatie African Parks in 2022 een 20-jarige overeenkomst om Kafue zo effectief mogelijk te beschermen en te beheren. Hiervoor is een grootschalig herstelplan in werking gesteld, mede ondersteund door de Nationale Postcode Loterij en WWF Nederland. Grootschalige samenwerking is dus van essentieel belang om natuurconservatie te laten slagen.

Snorharen

Wie op safari gaat met Wilderness in Busanga draagt indirect ook een steentje bij aan veldonderzoek wanneer carnivoren worden gespot. De gidsen geven namelijk door welke soort ze hebben gezien.

Wil je zelf actief meedoen, dan kan dat met het citizen science project, waarbij je fotomateriaal aan ZCP levert met (in dit geval) close-ups van leeuwen, zodat de snorharen te onderscheiden zijn. Snorharen vormen het individuele kenmerk. “We zijn blij met alle hulp die we krijgen, want het is ontzettend veel werk en door samenwerking kunnen we echt het verschil maken,” aldus de ecologen.