It’s the Economy, stupid…

Decennialang werd niet ingezien dat de alsmaar groeiende economie de grote drijfveer is achter de natuur- en milieuproblemen waar de wereld mee worstelt. Wat ook niet helpt, is dat er af en toe ernstige beleidsfouten worden gemaakt. Om met de fouten te beginnen, hoeven we niet ver terug te gaan in de tijd. Ik memoreer de ondoordacht zwaar gesubsidieerde bijstook van hout in kolencentrales, pelletkachels en biomassacentrales. Die zorgen nu samen voor een enorme uitstoot van ultra-fijnstof en CO2, inmiddels zelf meer dan bij kolenstook!

Binnen de natuur- en milieubeweging was er lang niet veel aandacht voor de negatieve effecten van de liberale groei-economie. Bij het voormalige Landelijk Milieu Overleg (LMO) werden economische thema’s weliswaar besproken, bijvoorbeeld over de gewenste belastingverschuiving van arbeid naar energie en grondstoffen en het principe ‘de vervuiler betaalt’, maar de voorstellen bleken in ‘Den Haag’ helaas vaak aan dovemansoren gericht. Gelukkig is daar de laatste jaren wel verandering in te merken. Langzaam maar zeker blijkt nu iedereen er achter te komen: It’s the Economy, stupid…  Economische groei biedt geen oplossing, het is juist het probleem.

Grenzen aan de groei

Al sinds het uitkomen van het rapport ‘Grenzen aan de groei’ van de Club van Rome in 1972 wordt in binnen- en buitenland gezocht naar een nieuwe economie. Want de snelle groei van zowel de mondiale bevolking als de economie werden beide als de belangrijkste oorzaken gezien van de schade aan natuur en milieu.

In het tijdschrift De Kleine Aarde, dat ook in 1972 startte, werd in de loop der jaren uitvoerig gepubliceerd over nieuwe visies op economie. Bijvoorbeeld over Ernst Schumacher en zijn boek Hou het klein, en over de Steady State Economy van Herman Daly. Maar natuurlijk ook over het werk van Roefie Hueting.

In 1991 kreeg Hueting De Groene Pluim van De Kleine Aarde uitgereikt voor zijn economische pionierswerk. Hueting maakte bij het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) berekeningen van diverse vormen van schade die je eigenlijk van het Bruto Nationaal Product (BNP) zou moeten aftrekken. Maar de BNP-groei ging intussen ongeremd door.

Economie van het genoeg

Op vele fronten werd intussen aan een nieuw economiebegrip gewerkt. Prof. Bob Goudzwaard wordt wel de architect genoemd van ‘De economie van het genoeg’. Hij publiceerde in 1985, samen met Harry de Lange, het boek Genoeg van te veel, genoeg van te weinig. Ook Willem Hoogendijk was vanuit de Stichting Aarde al jaren actief voor een nieuwe economie en fulmineerde in woord en geschrift tegen de winstmaximalisatie en de opgejaagde groeidwang van het huidige financiële systeem. Nu nog steeds trouwens. Door al die kritische publicaties trokken we op De Kleine Aarde de conclusie dat als die onbesuisde groei-economie niet zou veranderen, al ons werk voor niets zou zijn geweest…

Dashboard met indicatoren

In 2006 mocht ik in Den Haag het eerste exemplaar van mijn Voetafdruk-boek aanbieden aan Bob Goudzwaard, tijdens een conferentie over nieuwe indicatoren in het Provinciehuis. Het Platform Duurzame en Solidaire Economie (DSE) is uit die conferentie voortgekomen. De al eerder actieve economiegroep ‘Voor de Verandering’, met o.a. de Tilburgse econoom Lou Keune, ging op in het Platform, dat tot op heden actief is. Eén van de speerpunten is de kritiek op het BNP en het pleidooi voor het gebruik van een dashboard met meer indicatoren. Vele malen is dit in Haagse kringen besproken, onder meer onder druk van brieven, nota’s en petities.

Uiteindelijk werd via een tijdelijke commissie van de Tweede Kamer gekozen voor het gebruik van meer indicatoren, dus in feite een dashboard. Het CBS en de planbureaus gingen vervolgens aan het werk. In 2018 verscheen de eerste Monitor Brede Welvaart. Die komt nu elk jaar in mei uit, waarna een debat volgt in het parlement. Als voeding hiervoor levert het platform jaarlijks wel enkele punten van kritiek. Zo wordt er nog nauwelijks concreet nieuw beleid gemaakt naar aanleiding van de constatering in de monitor dat onze mondiale Voetafdruk veel te groot is. Anderen op deze Aarde komen daardoor tekort en ervaren er grote ellende van. Dus is actie hoogstnoodzakelijk.

Beyond GDP

Internationaal was de Amerikaanse Hazel Henderson al vele jaren actief voor een nieuwe, duurzame en sociale economie. Ook bij haar staat kritiek op de BNP-groei centraal, in het Engels het GDP – Gross Domestic Product.  Ze schreef er vele artikelen en boeken over. Door de Europese Commissie werd ze in 2007 uitgenodigd voor actieve deelname aan een grote conferentie waarmee het Europese project ‘Beyond GDP’ in Brussel van start ging. Zo begon internationaal de zoektocht naar een set van indicatoren, ook binnen de OESO. De druk vanuit het buitenland hielp om ook Nederland langzaam in beweging te krijgen. Er is vooral de laatste 10 jaar veel gebeurd, niet alleen met nieuwe indicatoren, maar ook de kritiek op de groei-economie nam flink toe. Een internationaal belangrijke speler in dit verband is prof. Mariana Mazzucato, die het kapitalistisch-economische systeem en ook veel bedrijven van doelloosheid beticht, omdat hun maatschappelijk rendement negatief is. Onlangs toonde ook Frank Dietz, werkzaam bij het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL), zich hiervoor ontvankelijk. In een artikel in Economisch Statistische Berichten (ESB) schreef hij dat het wellicht niet zo erg is dat het BNP niet groeit wanneer we op andere indicatoren wel goed scoren.

Gezamenlijk huishouden

Met de groei van het liberalisme de laatste 30 – 40 jaar is langzaam maar zeker de term ‘economie’ vernauwd tot geld, ook binnen de economie-opleidingen.

Velen denken nu bij het woord ‘economie’ al gauw dat het over de centen gaat. Dat is op zich dramatisch. Het zou juist over heel andere zaken moeten gaan. Want economie gaat over ons gezamenlijke huishouden, thuis, in de gemeente, provinciaal, landelijk en mondiaal.

Hoe gaan we duurzaam om met het beschikbare natuurlijk kapitaal (energie, grond, grondstoffen, de natuur), hoe met onze kennis en vaardigheden. Daaraan gekoppeld speelt de vraag of dat samenspel ons aller welzijn en dat van de komende generaties inderdaad ten goede komt. Daar zou het dus vooral over moeten gaan: de welzijnseconomie! In die zin werd in 1987 al het doel van ‘Duurzame Ontwikkeling’ geformuleerd in het VN-rapport ‘Our Common Future’.

Wellbeing Economy Alliance

Intussen wordt gelukkig nu door velen, ook internationaal, gewezen op de negatieve effecten van de BNP-groei, sociaal én ecologisch. Opmerkelijk was in 2019 de duidelijke stellingname in het Global Assessment Report van het International Panel on Biodiversity and Ecological Services. Dit erkende dat we toe moeten naar een ander economisch systeem! Er is ook een krachtige mondiale beweging gegroeid voor een welzijnseconomie, waarin andere prioriteiten worden gesteld dan de BNP-groei: de Wellbeing Economy Alliance (WEAII, zie weall.org). Het is een brede samenwerking van meer dan 200 actieve economiegroepen en -organisaties. Ook bijvoorbeeld Kate Raworth van de Donut-economie en Christian Felber van de Economy for the Common Good (ECG) zijn erbij aangesloten, evenals organisaties als de Club van Rome, het Global Footprint Network, de New Economics Foundation en Oxfam Internationaal. Vanuit Nederland zijn er nu 13 organisaties formeel lid van WEAll, waaronder Our New Economy, het Platform DSE, het Thrive Institute en de Triodosbank. Bovendien zijn al ruim 135 Nederlandse ‘Citizens’ persoonlijk lid geworden. De gezamenlijke doelstelling van WEAll is kort samengevat: sociale rechtvaardigheid op een gezonde planeet. Aan de oprichting van een Nederlandse WEAll-hub wordt hard gewerkt.

Wellbeing governments

Bijzonder is dat ook de Wellbeing Economy Governments (WEGo) zich hebben verbonden met de alliantie. WEGo is gestart door Nieuw Zeeland, Schotland en IJsland, misschien niet toevallig alle drie met een vrouwelijke premier! Daar zijn later Finland en Wales bij gekomen. En Canada wil nu ook lid worden. De WEGo-landen geven welzijnszaken uitdrukkelijk voorrang boven de groei van het BNP. Omdat er nu wordt gewerkt aan een WEAll-Nederland-hub, zal de aandacht voor sociale en ecologische vraagstukken ook in ons land stukken groter worden. Of we daarmee nog op tijd de grote uitdagingen van natuur en milieu effectief kunnen aanpakken, valt te bezien. Maar de kansen daartoe zouden ongetwijfeld sterk toenemen.